HAYDAR BAMMAT
(1890 - 1965)

Bağımsız Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'nin ilk Dışişleri Bakanı; aynı zamanda başarılı bir avukat, diplomat, yetenekli bir gazeteci ve yazar olan Haydar Bammat, 3 Kasım 1890 tarihinde Dağıstan’ın Temirhan-Şura yöresinde Kafir Kumuk köyünde doğdu. Nazhmutdin Bammat ve Umu Rashidat'ın ikinci çocuğu olan Haydar Bammat, ilkokulu Temirhan-Sura'da ve liseyi Stavropol Spor Lisesi'nde okuduktan sonra 1906 yılında gençlik yıllarından beri ilgi duyduğu St.Petersburg Üniversitesi Hukuk Fakültesi'ne kaydoldu.

Lise yıllarında beraber okuduğu Magomed-Ali (Mahaç) Dakhadayev, Celaleddin Korkmazov, Ulluby Buynaksky, Said İbragimoviç Gabiev, Magomed-Mirza Khizroev ve Sultan Said Kazbekov gibi isimlerle beraber başlayan "ulusal sorunlar" ilgisi üniversite yıllarında artarak devam etti. Lise ve üniversite yıllarında yaptığı bu çalışmalar, onun sosyo-politik görüşlerinin oluşumu ve gelişimi üzerinde büyük bir katkı sağladı.

1912 yılında üniversite eğitiminden sonra, iyi bir eğitim almış ve bir çok yabancı dili akıcı konuşabilen Bammat, 1912 sonbaharından Şubat 1917 devrimine kadar Tiflis'te Çar'ın Kafkasya Valisi'nin yanında maiyet memurluğunda bulundu. Tiflis'te çalışırken yakınları ve arkadaşları ile irtibatını kaybetmedi, Dağıstan'daki gelişmeleri takip etti.

1916 yılı sonunda Tiflis Müslüman Yardım Komitesinin başkanlığına seçilen Bammat, Şubat 1917'de Transkafkas Müftüsü Mirza Huseyn Gaybzade ile birlikte, Kafkasya'nın tüm Müslüman kültür ve hayır kurumlarına, devrime katılmak için bir çağrı yaptı. Şubat 1917 devriminden sonra Dağıstan' dönen Bammat aktif siyasete geçti ve Kuzey Kafkasya’da başlayan milli diriliş ve devletleşme çabaları içinde etkin bir şekilde yeraldı. Gence ve Bakü'deki Müslüman kongrelerine ve 1-11 Mayıs 1917'de, Ahmet Tsalıkkatı başkanlığında Moskova toplanan "Tüm Rusya Müslümanlarının I. Kongresi"ne ve 20 Eylül 1917'de Andi'de toplanan Kafkasya Dağlı Halkları II. Kongresi'ne katıldı.

Kafkasya Dağlıları Birliği (Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti) hareketinin önde gelen isimlerinden biri olan Bammat, Ekim 1917’de merkezi Rusya’da Bolşevikler’in iktidara gelmesi ve Kuzey Kafkasya'nın Kızıl ordu ve Rus yerleşimcileri eliyle Sovyet Rusya tarafından işgali üzerine, dış yardım ve Kafkasötesi hükümetlerinden destek sağlamak gayesiyle, Abdülmecid (Tapa) Çermoy ve Muhammed Kadı Dibir ile birlikte Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ulusal konseyleri ile görüşmek üzere Bakü ve Tiflis’e gitti. Nisan 1918’de Trabzon’da Osmanlı hükümeti ile yapılan görüşmelerde Kuzey Kafkasya Kurulunun başkanlığını yaptı. Azerbaycan, Kuzey Kafkasya, Gürcistan ve Ermenistan’dan oluşacak bir Kafkasya Konfederasyonu oluşturulması için faaliyet gösterdi. Kuzey Kafkasya kuruluyla birlikte İstanbul’a giderek, Trabzon Konferansı’na Osmanlı Kurulu’nun başkanı olarak katılan Kuzey Kafkasya kökenli Hüseyin Rauf Bey (Orbay-Aşharuva) vasıtasıyla Osmanlı hükümeti üyeleri ve İstanbul’daki Kuzey Kafkasya sosyo-politik örgütleri ile görüşmeler yaptı.

Haydar Bammat, Bu görüşmeler ve öncesinde yapılan kongrelerin sonucu olarak bağımsızlığını ilan eden Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'nin bağımsızlık bildirgesini Abdülmecid Çermoy ile birlikte 11 Mayıs 1918'de imzaladı. Bu deklarasyonun yayınlanmasından sonra oluşturulan hükümette Dışişleri Bakanlığı görevine getirildi. Osmanlı Devleti’nin Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'ni tanıyarak onunla bir dostluk anlaşması imzalaması ve daha sonra da askeri yardımda bulunmasında etken oldu (8 Haziran 1918). Batum Konferansı’nda da Kuzey Kafkasya kurulu başkanı olarak ülkesinin çıkarlarını savundu ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin Almanya ve Avusturya-Macaristan hükümetleri tarafından da resmen tanınması için girişimlerde bulundu. 1919’da Aziz Meker’le birlikte Avrupa’ya giderek Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin Paris Barış Konferansı’nda ve uluslararası alanda tanınması için politika ve yayın alanlarında çalışmalar yaptı. Paris Barış Konferansına katılan İtilaf Devletleri liderlerine yönelik olarak Kuzey Kafkas Dağlıları Birliği'nin ve Dağıstan'ın bağımsızlığını tanımaya yönelik bir dizi muhtıra gönderdi.

Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti topraklarının bütünüyle General A.İ.Denikin’in komutasındaki Beyaz Gönüllü Ordu tarafından ele geçirilerek Milli Hükümet ve Parlamento’nun dağıtılmasından sonra Ekim 1919'da Tiflis’e giderek burada Denikin’e karşı yürütülen siyasi ve askeri çalışmalar içinde aktif şekilde yer aldı. Sürgünde oluşturulan “Kuzey Kafkasya Meclisi”nin aktif üyelerinden biri olarak, Kuzey Kafkasya’da Gönüllü Ordu’ya karşı silahlı direnişi yürüten “Kuzey Kafkasya Geçici Hükümeti”nin Dışişleri Temsilciliği görevini yürüttü. Bağımsız Gürcistan hükümeti ile Kuzey Kafkas Geçici Hükümeti'nin General Denikin'in beyaz ordusuna karşı verdikleri mücadelede askeri yardım sağlanması konulu başarılı müzakereler yürüttü. Gönüllü Ordu’nun yenilerek Kuzey Kafkasya topraklarını boşaltması fakat ülkenin bu kez de “kurtarıcı” Sovyet Rusya Kızıl Ordu’su tarafından işgali ve Kuzey Kafkasya Geçici Hükümeti'nin işgalcilerin baskılarıyla dağıtılmasından sonra, Haydar Bammat da milliyetçi aydınların birçoğu gibi ülkesini terk ederek Gürcistan’a sığındı (1920). Tiflis’te Ahmet Tsalıkkatı, Ali Han Kantemir vd. arkadaşlarıyla birlikte “Volnıy Gorets” (Özgür Dağlılar)" gazetesi çevresinde Sovyet karşıtı ve Kuzey Kafkasya’nın bağımsızlığına yönelik siyasi çalışmalarını sürdürdü. Gürcistan Hükümeti tarafından da resmen tanınan geçici bir hükümet niteliğindeki “Azerbaycan Dağlılar Komitesi”nin Başkanlığını yaptı (1921). Gürcistan’ın da Sovyet Rusya Kızıl Ordusu tarafından işgalinden sonra (Mart 1921) önce Türkiye’ye sonra da Fransa’ya giderek ülkesinin bağımsızlığı için çalışmayı sürdürdü.

Haydar Bammat, 1921'de Paris'de Abdülmecid Çermoy'un yeğeni Zeynep Çermoy ile evlendi. Bu evlilikten Nazhmutdin (1922 - 1985) ve Temir-Bulat (1925 - 2001) adında iki çocukları oldu. Nazhmutdin Paris'te Sorbonne Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nden ve Temir-Bulat Zürih'te Politeknik Enstitüsünden mezun oldu ve havacılık mühendisi olarak uzmanlık aldı.

1921 yılından beri sürgünde Fransa ve İsviçre'de yaşayan Bammat, Cermoy ve Ali Han Kantemir ile birlikte Kuzey Kafkasya, Azerbaycan ve Gürcistan'ın diplomatik misyon liderlerinden oluşan "Üçlü Konsey" in çalışmalarına katıldı. 1924'te Kafkasya Konfederalistleri İstanbul Komitesinin kurucularından biriydi. 1925 yılında Afganistan kralı Nadir Şah'ın ricasıyla bu devletin vatandaşlığına geçti ve Afganistan'ın İsviçre Temsilcisi oldu. 1938 yılında Lozan'a (İsviçre) taşınan Bammat, 1939 - 1948 yılları arasında Afganistan Büyükelçiliğinde görev yaptı. 1954'de Paris'e geri döndü ve hayatının son yıllarını İslam tarihi ve kültürü üzerine araştırmaya adadı. 1962'de oğullarının isteği üzerine anılarını yazmaya başladı.

Anılarını tamamlayamadan 31 Mart 1965'de Paris'te öldü ve Paris banliyösündeki Bobigny Müslüman mezarlığına gömüldü.

1934-1939 yılları arasında Paris’te “Kavkaz” (Le Caucase-Kafkasya), “Zarya Kavkaza” (L’Aurore du Caucase-Kafkasya Şafağı) ve “l’Indépendance Caucasienne” (Kafkasya Bağımsızlığı, Berlin 1939) dergilerini çıkaran Bammat'ın, Rusça, Fransızca ve Türkçe dahil çeşitli dillerde yayımlanan bu dergilerde Kafkasya ve Kafkas diasporası, Kafkas politikası ve dünya politikası ile ilgili çok sayıda makalesi yayımlandı. Fransızca yazdığı tüm makalelerde Georges Rivoire takma adını kullanan Bammat'ın ayrıca Avrupa’da yayınlanmış bulunan “Le probléme du Caucase” (Kafkasya Sorunu, Lausanne 1919), “Le Caucase et la revolution Russe” (Kafkasya ve Rus Devrimi, Paris 1929), “Visages de l’Islam” (Islam'ın Yüzleri, Payot Yayınevi, Lausanne 1946, Paris 1959) vb... eserleri bulunmaktadır. Son eseri Türkçe, Arapça, Fransızca, Almanca vb. dillere çevrilerek çeşitli ülkelerde de yayınlanmıştır. Glasnost sonrasında eserlerinin hemen hepsi Rusça vb. dillerde Kafkasya’da da yayınlanmaya başlamıştır.

Kaynakça :

Berzeg, Sefer E. (Ocak 2006). Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti 1917-1922, Sovyet Karanlığına Girerken (III. Cilt).  İstanbul :  Birleşik Kafkasya Derneği.

Donogo, Hacı Murat (2015). Гайдар Баммат. Известный и неизвестный. Bakü: Azerbaycan Tarih Kurumu. (Haydar Bammat. Bilinen ve Bilinmeyen).

Muslimov, A.A. (2013).  ЛИЧНОСТЬ В ИСТОРИИ – ГАЙДАР БАММАТ. Современные проблемы науки и образования, No: 6, S:803. (TARİHİ KİŞİLİK - HAYDAR BAMMAT. Bilim ve Eğitimin Modern Problemleri).

https://ru.wikipedia.org/